کد مطلب:2546 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:488
درس ششم
درس ششم ابواب و رؤس مسائل فقه ( 1 ) عبادات
ما برای اینكه با فقه آشنائی مختصری پیدا كنیم لازم است كه با ابواب و
رؤوس مسائل فقه آشنا شویم . قبلا گفتیم كه دائره فقه بسیار وسیع است ،
زیرا شامل همه موضوعاتی است كه اسلام در آن موارد دستور عملی دارد .
از میان تعلیمات اسلامی ، تنها معارف اسلامی ، و دیگر اخلاق و تربیت
اسلامی است كه از حوزه فقه خارج است . آنچه در دائره فقه مطرح می شود ،
امروز در علوم متعدد و متنوع مطرح است و درباره آنها تحقیق و كاوش
می شود .
اولین مطلبی كه لازم است یادآوری شود این است كه آیا این مسائل گسترده
فقهی به نحوی دسته بندی شده و تقسیمی بر مبنای صحیح روی آنها صورت گرفته
است یا خیر ؟
پاسخ این است كه متأسفانه خیر . تقسیم و دسته بندی معروف همان است كه محقق حلی صاحب " شرایع " در كتاب " شرایع "
آورده است و شهید اول در كتاب " قواعد " اندكی درباره آن توضیحاتی
داده است . عجیب این است كه شارحان زبردست كتاب شرایع از قبیل شهید
ثانی در " مسالك " و سید محمد نوه او در كتاب " مدارك " و شیخ
محمد حسن نجفی در " جواهر " كوچكترین تفسیر و توضیحی درباره تقسیم محقق
نكرده و نداده اند ! خود شهید اول نیز در كتاب " لمعه " از روش محقق
پیروی نكرده است .
به هر حال دسته بندی و تقسیم محقق بدینگونه است كه ابواب فقه را بر
چهار قسم دانسته است : عبادات ، عقود ، ایقاعات ، احكام .
این تقسیم بر این اساس است كه كارهائی كه انسان باید بر میزان شرعی
آنها را انجام دهد یا به نحوی است كه قصد تقرب به خداوند در آنها شرط
شده است ، یعنی صرفا برای خدا باید انجام شود و اگر قصد و غرضی دیگر در
كار باشد تكلیف ساقط نمی شود و باید دوباره صورت گیرد ، یا چنین نیست ؟
اگر از نوع اول باشد " عبادت " نامیده می شود مانند نماز و روزه و
خمس و زكات و حج و غیره . اینگونه كارها را در فقه " عبادات "
می نامند .
اما اگر از نوع دوم باشد ، یعنی قصد قربت شرط صحت آن نباشد ، و فرضا
به قصد و غرضی دیگر نیز صورت گیرد صحیح است ، بر دو قسم است : یا این
است كه وقوع آن موقوف به اجراء صیغه خاص نیست ، و یا هست .
اگر موقوف به اجراء صیغه خاص نباشد " احكام " نامیده می شوند ،
مانند ارث ، حدود ، دیات و غیره ، و اگر موقوف به اجراء
صیغه خاص باشد این نیز به نوبه خود دو نوع است : یا این است كه آن
صیغه باید وسیله دو طرف خوانده شود ، یكی طرف ایجاب باشد و دیگری طرف
قبول ، و یا آنكه نیازی به دو طرف ندارد ، صیغه ای است یك جانبه .
اگر از نوع اول باشد " عقد " نامیده می شود ، مانند بیع و اجاره و
نكاح كه یك طرف ایجاب می كند و طرف دیگر قبول . و اگر صرفا یك فرد به
تنهائی می تواند اجرا كند بدون نیاز به طرف دیگر " ایقاع " نامیده
می شود . مانند " ابراء " یعنی صرف نظر كردن از طلب خود ، یا طلاق و یا
عتق . ما بعدا درباره این تقسیم و سایر تقسیمات بحث خواهیم كرد .
محقق حلی در این تقسیم بندی مجموع ابواب فقه را چهل و هشت باب قرار
داده است . ده باب را " عبادات " ، پانزده باب را " عقود " ،
یازده باب را " ایقاعات " و دوازده باب را " احكام " خوانده است
. ولی بعدا خواهیم دید كه عملا این شماره ها به هم خورده است .
ضمنا این نكته نا گفته نماند كه در قرن اول و دوم هجری كتبی كه نوشته
می شد ، درباره یك یا چند موضوع فقهی نوشته می شد نه درباره همه موضوعات
. مثلا در كتب تراجم می خوانیم كه فلان شخص كتابی در " صلوش " و فلان
شخص دیگر كتابی در " اجاره " و سومی كتابی در " نكاح " نوشته است .
از اینرو در دوره های بعد نیز كه جوامع فقهی ( یعنی كتب جامع همه دوره
فقه ) نوشته شد ، ابواب فقه هر كدام تحت عنوان " كتاب " یاد می شود .
رسم بر این است كه بجای اینكه بنویسند " باب الصلوش " یا " باب
الحج " می نویسند .
" كتاب الصلوش " یا " كتاب الحج " .
اكنون ما ابواب و رؤوس مسائل فقهی را به ترتیب " شرایع " محقق حلی
و به نقل از آن كتاب ذكر می كنیم .
عبادات
" محقق " ده كتاب عبادات را به این ترتیب ذكر می كند :
. 1 كتاب الطهارش . طهارت بر دو قسم است : طهارت از خبث یا
آلودگیهای ظاهری و جسمی و عارضی ، و طهارت از حدث یعنی آلودگی معنوی
طبعی . طهارت از خبث عبارت است از تطهیر بدن یا لباس یا چیز دیگر از
امور ده گانه ای كه اصطلاحا نجاسات خوانده می شوند از قبیل : بول ، غایط ،
خون ، منی ، میته و غیره ، و طهارت از حدث عبارت است از وضو و غسل و
تیمم كه شرط عبادات از قبیل نماز و طواف است و با یك سلسله اعمال
طبیعی مانند خواب ، ادرار ، جنابت و غیره باطل می شود و باید تجدید شود.
. 2 كتاب الصلوش . در این كتاب درباره نمازهای واجب یعنی نمازهای
یومیه ، نماز عیدین ، نماز میت ، نماز آیات ، نماز طواف و نمازهای
نافله یعنی نمازهای مستحبی از قبیل نوافل یومیه و غیره ، و درباره شرائط
و اركان و مقدمات و موانع و قواطع و خلل نماز ، و همچنین درباره انواع
نماز از قبیل نماز حاضر و نماز مسافر و یا نماز فرادی و نماز جماعت ، یا
نماز اداء و نماز قضاء به تفصیل بحث می شود .
. 3 كتاب الزكوش . زكات نوعی پرداخت مالی است شبیه به مالیات كه
به نه چیز تعلق می گیرد : طلا ، نقره ، گندم ، جو ، خرما ، مویز ، گاو ،
گوسفند ، شتر . در فقه درباره شرائط تعلق زكات به این امور نه گانه و
درباره مقدار زكات و درباره مصرف آن كه به چه مصارفی باید برسد بحث
می شود . در قرآن " زكات " غالبا هم ردیف نماز ذكر می شود . در قرآن از
مسائل زكات فقط مصارف آن توضیح داده شده است ، آنجا كه می فرماید :
« انما الصدقات للفقراء و المساكین و العاملین علیها و المولفة قلوبهم
و فی الرقاب و الغارمین و فی سبیل الله و ابن السبیل ».
صدقات برای نیازمندان و تهیدستان و مأموران جمع آوری آنها ، و مردمی
كه باید دل آنها به دست آید ، و در راه آزادی بردگان ، و قرض داران و
در راه خیری كه به خدا منتهی می گردد و مسافران بی توشه می باشد .
. 4 كتاب الخمس . خمس نیز مانند زكات نوعی پرداخت مالی شبیه
مالیات است . خمس یعنی یك پنجم . از نظر اهل تسنن تنها غنائم جنگی
است كه یك پنجم آن به عنوان خمس باید به بیت المال منتقل شود و صرف
مصالح عموم گردد . ولی از نظر شیعه غنائم جنگی یكی از چیزهائی است كه
باید خمس آن پرداخت شود . علاوه بر آن ، معادن ، گنجها ، مالهای مخلوط
به حرام كه تشخیص آنها و مالك آنها مقدور نیست ، زمینی كه كافر ذمی از
مسلمانان می خرد ، آنچه از طریق غواصی به دست می آید و مازاد عوائد
پاورقی :
. 1 سوره توبه ، آیه . 60
سالانه نیز باید تخمیس شوند و خمس آنها داده شود . خمس در مذهب شیعه
بودجه هنگفتی است كه قسمت مهم بودجه یك كشور را می تواند تأمین كند .
. 5 كتاب الصوم . صوم یعنی روزه . چنانكه می دانیم در حال روزه از
خوردن و آشامیدن ، آمیزش جنسی و سر زیر آب فرو كردن و غبار غلیظ به حلق
فرو بردن و برخی چیزهای دیگر باید اجتناب كرد . هر سال قمری یك ماه
یعنی ماه مبارك رمضان بر هر مكلف بالغی كه عذری نداشته باشد واجب است
روزه بگیرد . روزه به طور كلی در غیر ماه رمضان مستحب است . دو روز در
سال روزه حرام است : عید فطر و عید اضحی . بعضی روزها روزه مكروه است
مانند روز عاشورا .
. 6 كتاب الاعتكاف . اعتكاف به حسب معنی لغوی یعنی مقیم شدن در یك
محل معین . ولی در اصطلاح فقهی عبارت است از نوعی عبادت كه انسان سه
روز یا بیشتر در مسجد مقیم می شود و پا بیرون نمی گذارد و هر سه روز روزه
می گیرد . این كار شرائط و احكامی دارد كه در فقه مسطور است . اعتكاف فی
حد ذاته مستحب است نه واجب ، ولی اگر انسان آن را شروع كرد و دو روز
گذشت روز سوم واجب می شود . اعتكاف باید در مسجد الحرام یا مسجد النبی
یا مسجد كوفه یا مسجد بصره صورت گیرد و حداقل این است كه در یك مسجد
جامع یك شهر صورت گیرد . اعتكاف در مساجد كوچك جایز نیست . پیغمبر
اكرم دهه آخر رمضان اعتكاف
می فرمود .
. 7 كتاب الحج . حج همان عمل معروفی است كه در مكه و اطراف مكه
وسیله حجاج انجام می شود و معمولا توأم با عمره است . اعمال حج عبارت
است از :
احرام در مكه ، وقوف در سرزمین عرفات ، وقوف شبانه در سرزمین مشعر ،
رمی جمرش العقبه ، قربانی ، حلق یا تقصیر ، طواف ، نماز طواف ، سعی بین
صفا و مروش ، و طواف النساء ، نماز طواف النساء ، رمی جمرات ، بیتوته
در منی .
. 8 كتاب العمرش . عمرش نیز نوعی حج كوچك است . ولی معمولا برای حجاج
واجب است كه اول عمره را بجا آورند و بعد حج را . اعمال عمرش عبارت
است از :
احرام در یكی از میقاتها ، طواف خانه كعبه ، نماز طواف ، سعی بین صفا
و مروه ، تقصیر .
شیخ بهائی برای اینكه اعمال عمره و حج و ترتیب آنها در اذهان طلاب
باقی بماند آنها را با رمز حرف اول آنها در یك شعر جمع كرده است و آن
این است :
" اطرست " للعمرش اجعل نهج
" او وارنحط رس طرمر " لحج
به این ترتیب :
الف = احرام
ط = طواف
ر = ركعتین طواف
س = سعی بین صفا و مروه
ت = تقصیر
مجموع اینها كلمه " اطرست " را تشكیل می دهد كه رمز عمره است . و
باز :
الف = احرام
و = وقوف در عرفات
و = وقوف در مشعرالحرام
الف = افاضه ( یعنی كوچ كردن ) از عرفات و مشعر به سرزمین منا .
ر = رمی جمرش العقبه .
ن = نحر یعنی قربانی .
ح = حلق یعنی تراشیدن سر ، و برای كسی كه حج او حج اول نیست چیدن
مقداری مو یا ناخن .
ط = طواف حج .
ر = ركعتین طواف حج .
س = سعی میان صفا و مروه .
ط = طواف النساء .
ر = ركعتین طواف .
م = مبیت ( یعنی بیتوته ) در منا .
ر = رمی جمرات .
بنابر آنچه ما اعمال حج را شرح دادیم مجموع اعمال سیزده تا است ولی در
این شعر چهارده تا آمده است . سر مطلب این است كه
شیخ بهائی افاضه از عرفات و مشعر ، یعنی كوچ كردن از آنجا به طرف منا
را عملی مستقل شمرده است ، در صورتی كه عمل مستقل نیست .
. 9 كتاب الجهاد . در این كتاب مسئله جنگهای اسلامی مطرح است . اسلام
دین اجتماعی و مسئولیتهای اجتماعی است . از این رو جهاد در متن دستورات
اسلام قرار گرفته است . جهاد بر دو قسم است : ابتدائی و دفاعی . ازنظر
فقه شیعه جهاد ابتدائی منحصرا زیر نظر پیغمبر اكرم یا امام معصوم می تواند
صورت گیرد و لاغیر . این چنین جهادی تنها بر مردان واجب است ولی جهاد
دفاعی در همه زمانها بر همه مردم اعم از مرد و زن واجب است .
ایضا جهاد یا داخلی است یا خارجی . اگر گروهی از مردم بر امام مفترض
الطاعة مسلمین خروج كنند آنچنانكه خوارج یا اصحاب جمل و اصحاب صفین
كردند جهاد با آنها نیز واجب است . در فقه ، احكام جهاد و احكام ذمه
یعنی شرائط پذیرفتن غیر مسلمان تحت عنوان تابعیت دولت اسلامی ، و
همچنین درباره صلح میان دولت اسلامی و دولت غیر اسلامی به تفصیل بحث
می شود .
. 10 امر به معروف و نهی از منكر . اسلام به حكم اینكه دین اجتماعی و
مسؤولیتهای اجتماعی است و محیط مناسب را شرط اصلی اجراء برنامه آسمانی
و سعادت بخش خود می داند یك مسؤولیت مشترك برای عموم به وجود آورده
است . همه مردم موظفند كه پاسدار فضیلتها و نیكیها و نابود كننده بدیها
و نادرستیها باشند .
پاسداری نیكیها به نام " امر به معروف " و ستیزه گری با بدیها " نهی
از منكر " نامیده می شود . " امر به معروف و نهی از منكر " در فقه
اسلامی ، شرائط و مقررات و نظاماتی دارد كه در فقه مسطور است .
تا اینجا ده باب عبادات پایان می پذیرد و نوبت عقود می رسد .
ما برای اینكه با فقه آشنائی مختصری پیدا كنیم لازم است كه با ابواب و
رؤوس مسائل فقه آشنا شویم . قبلا گفتیم كه دائره فقه بسیار وسیع است ،
زیرا شامل همه موضوعاتی است كه اسلام در آن موارد دستور عملی دارد .
از میان تعلیمات اسلامی ، تنها معارف اسلامی ، و دیگر اخلاق و تربیت
اسلامی است كه از حوزه فقه خارج است . آنچه در دائره فقه مطرح می شود ،
امروز در علوم متعدد و متنوع مطرح است و درباره آنها تحقیق و كاوش
می شود .
اولین مطلبی كه لازم است یادآوری شود این است كه آیا این مسائل گسترده
فقهی به نحوی دسته بندی شده و تقسیمی بر مبنای صحیح روی آنها صورت گرفته
است یا خیر ؟
پاسخ این است كه متأسفانه خیر . تقسیم و دسته بندی معروف همان است كه محقق حلی صاحب " شرایع " در كتاب " شرایع "
آورده است و شهید اول در كتاب " قواعد " اندكی درباره آن توضیحاتی
داده است . عجیب این است كه شارحان زبردست كتاب شرایع از قبیل شهید
ثانی در " مسالك " و سید محمد نوه او در كتاب " مدارك " و شیخ
محمد حسن نجفی در " جواهر " كوچكترین تفسیر و توضیحی درباره تقسیم محقق
نكرده و نداده اند ! خود شهید اول نیز در كتاب " لمعه " از روش محقق
پیروی نكرده است .
به هر حال دسته بندی و تقسیم محقق بدینگونه است كه ابواب فقه را بر
چهار قسم دانسته است : عبادات ، عقود ، ایقاعات ، احكام .
این تقسیم بر این اساس است كه كارهائی كه انسان باید بر میزان شرعی
آنها را انجام دهد یا به نحوی است كه قصد تقرب به خداوند در آنها شرط
شده است ، یعنی صرفا برای خدا باید انجام شود و اگر قصد و غرضی دیگر در
كار باشد تكلیف ساقط نمی شود و باید دوباره صورت گیرد ، یا چنین نیست ؟
اگر از نوع اول باشد " عبادت " نامیده می شود مانند نماز و روزه و
خمس و زكات و حج و غیره . اینگونه كارها را در فقه " عبادات "
می نامند .
اما اگر از نوع دوم باشد ، یعنی قصد قربت شرط صحت آن نباشد ، و فرضا
به قصد و غرضی دیگر نیز صورت گیرد صحیح است ، بر دو قسم است : یا این
است كه وقوع آن موقوف به اجراء صیغه خاص نیست ، و یا هست .
اگر موقوف به اجراء صیغه خاص نباشد " احكام " نامیده می شوند ،
مانند ارث ، حدود ، دیات و غیره ، و اگر موقوف به اجراء
صیغه خاص باشد این نیز به نوبه خود دو نوع است : یا این است كه آن
صیغه باید وسیله دو طرف خوانده شود ، یكی طرف ایجاب باشد و دیگری طرف
قبول ، و یا آنكه نیازی به دو طرف ندارد ، صیغه ای است یك جانبه .
اگر از نوع اول باشد " عقد " نامیده می شود ، مانند بیع و اجاره و
نكاح كه یك طرف ایجاب می كند و طرف دیگر قبول . و اگر صرفا یك فرد به
تنهائی می تواند اجرا كند بدون نیاز به طرف دیگر " ایقاع " نامیده
می شود . مانند " ابراء " یعنی صرف نظر كردن از طلب خود ، یا طلاق و یا
عتق . ما بعدا درباره این تقسیم و سایر تقسیمات بحث خواهیم كرد .
محقق حلی در این تقسیم بندی مجموع ابواب فقه را چهل و هشت باب قرار
داده است . ده باب را " عبادات " ، پانزده باب را " عقود " ،
یازده باب را " ایقاعات " و دوازده باب را " احكام " خوانده است
. ولی بعدا خواهیم دید كه عملا این شماره ها به هم خورده است .
ضمنا این نكته نا گفته نماند كه در قرن اول و دوم هجری كتبی كه نوشته
می شد ، درباره یك یا چند موضوع فقهی نوشته می شد نه درباره همه موضوعات
. مثلا در كتب تراجم می خوانیم كه فلان شخص كتابی در " صلوش " و فلان
شخص دیگر كتابی در " اجاره " و سومی كتابی در " نكاح " نوشته است .
از اینرو در دوره های بعد نیز كه جوامع فقهی ( یعنی كتب جامع همه دوره
فقه ) نوشته شد ، ابواب فقه هر كدام تحت عنوان " كتاب " یاد می شود .
رسم بر این است كه بجای اینكه بنویسند " باب الصلوش " یا " باب
الحج " می نویسند .
" كتاب الصلوش " یا " كتاب الحج " .
اكنون ما ابواب و رؤوس مسائل فقهی را به ترتیب " شرایع " محقق حلی
و به نقل از آن كتاب ذكر می كنیم .
عبادات
" محقق " ده كتاب عبادات را به این ترتیب ذكر می كند :
. 1 كتاب الطهارش . طهارت بر دو قسم است : طهارت از خبث یا
آلودگیهای ظاهری و جسمی و عارضی ، و طهارت از حدث یعنی آلودگی معنوی
طبعی . طهارت از خبث عبارت است از تطهیر بدن یا لباس یا چیز دیگر از
امور ده گانه ای كه اصطلاحا نجاسات خوانده می شوند از قبیل : بول ، غایط ،
خون ، منی ، میته و غیره ، و طهارت از حدث عبارت است از وضو و غسل و
تیمم كه شرط عبادات از قبیل نماز و طواف است و با یك سلسله اعمال
طبیعی مانند خواب ، ادرار ، جنابت و غیره باطل می شود و باید تجدید شود.
. 2 كتاب الصلوش . در این كتاب درباره نمازهای واجب یعنی نمازهای
یومیه ، نماز عیدین ، نماز میت ، نماز آیات ، نماز طواف و نمازهای
نافله یعنی نمازهای مستحبی از قبیل نوافل یومیه و غیره ، و درباره شرائط
و اركان و مقدمات و موانع و قواطع و خلل نماز ، و همچنین درباره انواع
نماز از قبیل نماز حاضر و نماز مسافر و یا نماز فرادی و نماز جماعت ، یا
نماز اداء و نماز قضاء به تفصیل بحث می شود .
. 3 كتاب الزكوش . زكات نوعی پرداخت مالی است شبیه به مالیات كه
به نه چیز تعلق می گیرد : طلا ، نقره ، گندم ، جو ، خرما ، مویز ، گاو ،
گوسفند ، شتر . در فقه درباره شرائط تعلق زكات به این امور نه گانه و
درباره مقدار زكات و درباره مصرف آن كه به چه مصارفی باید برسد بحث
می شود . در قرآن " زكات " غالبا هم ردیف نماز ذكر می شود . در قرآن از
مسائل زكات فقط مصارف آن توضیح داده شده است ، آنجا كه می فرماید :
« انما الصدقات للفقراء و المساكین و العاملین علیها و المولفة قلوبهم
و فی الرقاب و الغارمین و فی سبیل الله و ابن السبیل ».
صدقات برای نیازمندان و تهیدستان و مأموران جمع آوری آنها ، و مردمی
كه باید دل آنها به دست آید ، و در راه آزادی بردگان ، و قرض داران و
در راه خیری كه به خدا منتهی می گردد و مسافران بی توشه می باشد .
. 4 كتاب الخمس . خمس نیز مانند زكات نوعی پرداخت مالی شبیه
مالیات است . خمس یعنی یك پنجم . از نظر اهل تسنن تنها غنائم جنگی
است كه یك پنجم آن به عنوان خمس باید به بیت المال منتقل شود و صرف
مصالح عموم گردد . ولی از نظر شیعه غنائم جنگی یكی از چیزهائی است كه
باید خمس آن پرداخت شود . علاوه بر آن ، معادن ، گنجها ، مالهای مخلوط
به حرام كه تشخیص آنها و مالك آنها مقدور نیست ، زمینی كه كافر ذمی از
مسلمانان می خرد ، آنچه از طریق غواصی به دست می آید و مازاد عوائد
پاورقی :
. 1 سوره توبه ، آیه . 60
سالانه نیز باید تخمیس شوند و خمس آنها داده شود . خمس در مذهب شیعه
بودجه هنگفتی است كه قسمت مهم بودجه یك كشور را می تواند تأمین كند .
. 5 كتاب الصوم . صوم یعنی روزه . چنانكه می دانیم در حال روزه از
خوردن و آشامیدن ، آمیزش جنسی و سر زیر آب فرو كردن و غبار غلیظ به حلق
فرو بردن و برخی چیزهای دیگر باید اجتناب كرد . هر سال قمری یك ماه
یعنی ماه مبارك رمضان بر هر مكلف بالغی كه عذری نداشته باشد واجب است
روزه بگیرد . روزه به طور كلی در غیر ماه رمضان مستحب است . دو روز در
سال روزه حرام است : عید فطر و عید اضحی . بعضی روزها روزه مكروه است
مانند روز عاشورا .
. 6 كتاب الاعتكاف . اعتكاف به حسب معنی لغوی یعنی مقیم شدن در یك
محل معین . ولی در اصطلاح فقهی عبارت است از نوعی عبادت كه انسان سه
روز یا بیشتر در مسجد مقیم می شود و پا بیرون نمی گذارد و هر سه روز روزه
می گیرد . این كار شرائط و احكامی دارد كه در فقه مسطور است . اعتكاف فی
حد ذاته مستحب است نه واجب ، ولی اگر انسان آن را شروع كرد و دو روز
گذشت روز سوم واجب می شود . اعتكاف باید در مسجد الحرام یا مسجد النبی
یا مسجد كوفه یا مسجد بصره صورت گیرد و حداقل این است كه در یك مسجد
جامع یك شهر صورت گیرد . اعتكاف در مساجد كوچك جایز نیست . پیغمبر
اكرم دهه آخر رمضان اعتكاف
می فرمود .
. 7 كتاب الحج . حج همان عمل معروفی است كه در مكه و اطراف مكه
وسیله حجاج انجام می شود و معمولا توأم با عمره است . اعمال حج عبارت
است از :
احرام در مكه ، وقوف در سرزمین عرفات ، وقوف شبانه در سرزمین مشعر ،
رمی جمرش العقبه ، قربانی ، حلق یا تقصیر ، طواف ، نماز طواف ، سعی بین
صفا و مروش ، و طواف النساء ، نماز طواف النساء ، رمی جمرات ، بیتوته
در منی .
. 8 كتاب العمرش . عمرش نیز نوعی حج كوچك است . ولی معمولا برای حجاج
واجب است كه اول عمره را بجا آورند و بعد حج را . اعمال عمرش عبارت
است از :
احرام در یكی از میقاتها ، طواف خانه كعبه ، نماز طواف ، سعی بین صفا
و مروه ، تقصیر .
شیخ بهائی برای اینكه اعمال عمره و حج و ترتیب آنها در اذهان طلاب
باقی بماند آنها را با رمز حرف اول آنها در یك شعر جمع كرده است و آن
این است :
" اطرست " للعمرش اجعل نهج
" او وارنحط رس طرمر " لحج
به این ترتیب :
الف = احرام
ط = طواف
ر = ركعتین طواف
س = سعی بین صفا و مروه
ت = تقصیر
مجموع اینها كلمه " اطرست " را تشكیل می دهد كه رمز عمره است . و
باز :
الف = احرام
و = وقوف در عرفات
و = وقوف در مشعرالحرام
الف = افاضه ( یعنی كوچ كردن ) از عرفات و مشعر به سرزمین منا .
ر = رمی جمرش العقبه .
ن = نحر یعنی قربانی .
ح = حلق یعنی تراشیدن سر ، و برای كسی كه حج او حج اول نیست چیدن
مقداری مو یا ناخن .
ط = طواف حج .
ر = ركعتین طواف حج .
س = سعی میان صفا و مروه .
ط = طواف النساء .
ر = ركعتین طواف .
م = مبیت ( یعنی بیتوته ) در منا .
ر = رمی جمرات .
بنابر آنچه ما اعمال حج را شرح دادیم مجموع اعمال سیزده تا است ولی در
این شعر چهارده تا آمده است . سر مطلب این است كه
شیخ بهائی افاضه از عرفات و مشعر ، یعنی كوچ كردن از آنجا به طرف منا
را عملی مستقل شمرده است ، در صورتی كه عمل مستقل نیست .
. 9 كتاب الجهاد . در این كتاب مسئله جنگهای اسلامی مطرح است . اسلام
دین اجتماعی و مسئولیتهای اجتماعی است . از این رو جهاد در متن دستورات
اسلام قرار گرفته است . جهاد بر دو قسم است : ابتدائی و دفاعی . ازنظر
فقه شیعه جهاد ابتدائی منحصرا زیر نظر پیغمبر اكرم یا امام معصوم می تواند
صورت گیرد و لاغیر . این چنین جهادی تنها بر مردان واجب است ولی جهاد
دفاعی در همه زمانها بر همه مردم اعم از مرد و زن واجب است .
ایضا جهاد یا داخلی است یا خارجی . اگر گروهی از مردم بر امام مفترض
الطاعة مسلمین خروج كنند آنچنانكه خوارج یا اصحاب جمل و اصحاب صفین
كردند جهاد با آنها نیز واجب است . در فقه ، احكام جهاد و احكام ذمه
یعنی شرائط پذیرفتن غیر مسلمان تحت عنوان تابعیت دولت اسلامی ، و
همچنین درباره صلح میان دولت اسلامی و دولت غیر اسلامی به تفصیل بحث
می شود .
. 10 امر به معروف و نهی از منكر . اسلام به حكم اینكه دین اجتماعی و
مسؤولیتهای اجتماعی است و محیط مناسب را شرط اصلی اجراء برنامه آسمانی
و سعادت بخش خود می داند یك مسؤولیت مشترك برای عموم به وجود آورده
است . همه مردم موظفند كه پاسدار فضیلتها و نیكیها و نابود كننده بدیها
و نادرستیها باشند .
پاسداری نیكیها به نام " امر به معروف " و ستیزه گری با بدیها " نهی
از منكر " نامیده می شود . " امر به معروف و نهی از منكر " در فقه
اسلامی ، شرائط و مقررات و نظاماتی دارد كه در فقه مسطور است .
تا اینجا ده باب عبادات پایان می پذیرد و نوبت عقود می رسد .